Zındıklık ve Zındıklar

İslam için entelektüel ve toplumsal olağanüstü bir canlanma dönemi olan Hicrî ikinci asırda, toplumun biraz dış kesiminde zenâdiqa diye isimlendirilen kuşatılmış bir kesim göze çarpmaktadır.
Zendeqa nedir? Elinizde bulunan kitabın daha da ayan beyan ortaya koyduğu gibi bu kavramın tek bir tanımını yapmak imkansızdır. Chokr, bu kavrama üç tanım getirmektedir. Birinci anlamda zendeqa, gizli veya açıktan açığa düalist tarzından bir sisteme aidiyeti göstermektedir; bu düalist sistemler sadece Maniheizmle -ilk başta Sasanîler döneminde Pehlevî terimi olan (zındîq kelimesinin geldiği) zendîq, her şeyden önce Maniheistleri göstermeye yaramış olsa da- sınırlı değildi; bunun içine Marsiyonizm, Bardesanizm (veya Daysanizm), hatta Mazdekism de dahildi. Sonra –biraz abartılı- bir anlam kaymasıyla, âlemin ezelîliğini savunan kişiler de zındîq sayıldılar. O andan itibaren zındîq dehrînin eşanlamlısı haline geldi ve bu terimin kapsadığı bütün anlamları ihtiva etti: Yani Allah’ın varlığının, nübüvvetin ve âhiretin inkârı. Daha sonra –yine abartılı- bir anlam genişlemesiyle, âhiret hayatını inkâr etmekle ve dolayısıyla ölümden sonra mükâfat ve ceza olayını ortadan kaldırmakla hiçbir ahlâkî ve dinî yasaya boyun eğilmediğini düşünerek zendaqa terimi, paradokslu bir şekilde –özellikle de gerçek Maniheistlerin dünyadan el etek çektiklerini göz önünde bulundurduğumuzda- ahlâksızlığın ve sefâhatin eşanlamlısı haline gelmiştir. Bu da o dönemde zendeqa suçlamasının –çünkü bu terim polemik veya polis güvenliği niteliğindeydi- ne tür bir sis perdesi içinde bulunduğunu göstermektedir. Bir dokotora tezi çerçevesinde Melhem Chokr da, ulaşılabilinen bütün dökümantasyonu olabildiğince kullanarak bu konuyu derinlemesine incelemiş. Titiz bir çalışmanın ürünü olan kitap bu konuda iyi bir kapnak olma özelliğini taşıyor.